Ποιήματα του Νίκου Γκάτσου

1) ΜΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΡΑΒΟΚΥΡΗ                                                                            

 

Με τη φουρτούνα  

και το σιρόκο 

ήρθε μια σκούνα 

απ' το Μαρόκο.

 

Με τον αγέρα 

 και με τ' αγιάζι  

πάει μια μπρατσέρα

για τη Βεγγάζη. 

 

Άγιε Νικόλα  

παρακαλώ σε 

στα πέλαγα όλα 

λουλούδια στρώσε.

 

Με τον ασίκη 

τον μπουρλοτιέρη 

ήρθ' ένα μπρίκι

από τ' Αλγέρι.

 

Με την  Ελλάδα

καραβοκύρη

πάει μια φρεγάδα 

για το Μισσίρι.

 

Άγιε Νικόλα

παρακαλώ σε

στα πέλαγα όλα

λουλούδια στρώσε.

 

Λεξιλόγιο: α) ασίκης είναι  αυτός που έχει ωραία κορμοστασιά, ο λεβέντης, ως φιλική προσφώνηση. 

To Tραγούδι "Με την Ελλάδα καραβοκύρη"  λειτουργεί ως ένας κεντρικός άξονας όλων των σχετικών θεμάτων που αφορούν τη θάλασσα: την ακρογιαλιά, το ταξίδι, τη φουρτούνα, το σιρόκο, τη σκούνα,τη μπρατσέρα, τα πέλαγα, το μπρίκι, τη φρεγάδα,  

 

2α) ΜΙΑ ΠΑΝΑΓΙΑ (1963)

 

Μια Παναγιά

μιαν αγάπη μου εχω κλείσει

σ' ερημοκκλήσι

αλαργινό.

Κάθε βραδιά  

της καρδιάς την πόρτα ανοίγω

κοιτάζω λίγο

και προσκυνώ.

 

Πότε θα 'ρθεί πότε θα 'ρθεί

το καλοκαίρι

πότε τ' αστέρι

θ' αναστηθεί

να σου φορέσω στα μαλλιά

χρυσό στεφάνι

ααν πυροφάνι

σ' ακρογιαλιά.

 

Μια Παναγιά 

μιαν  αγάπη μου έχω κλείσει    

σ' έρημοκκλήσι 

αλαργινό. 

Κάθε βραδιά

της καρδιάς την πόρτα ανοίγω

δακρύζω λίγο 

και προσκυνώ. 

 

 Λεξιλόγιο: 1) πυροφάνι είναι η πρόσθετη και εξέχουσα σχάρα στην πλώρη αλιευτικού, πάνω στην οποία τοποθετείται ειδική λάμπα, ώστε το φως να προσελκύει ψάρια κατά το νυκτερινό ψάρεμα. /   2) Η ακρογιαλιά είναι χαρακτηριστικό σημείο συνάντησης των πρωταγωνιστών της τραγουδιστικής ιστορίας του ποιητή. Σημειωτέον ότι το ποίημα φορτίζεται συγκινησιακά: O γιαλός έχει γι' άλλη μια φορά καθαγιαστική δύναμη, που υπερτονίζεται από τις εικόνες..

 

2β) ΑΝΩΝΥΜΟΝ (1974)

 

Στην ακροθαλασσιά

θα κτίσω εκκλησιά

και πριν εικόνισμα σου στήσω

θα 'ρθώ με τη δροσιά

στην πόρτα σου

τα δάκρυα ν' αφήσω.

 

Στάλα στάλα το μολύβι πως εχώρεσε

στης καρδιάς την άγια φλέβα και μας χώρισε;

Κοιμήσου βασιλιά 

στης γης την αγκαλιά

και πριν σημάνει το ρολόϊ

θ' ανέβω τα σκαλιά

στην πόρτα σου 

ν' αρχίσω μοιρολόϊ.

Στάλα στάλα το μολύβι πως εχώρεσε

στης καρδιάς την άγια φλέβα και μας χώρισε;

 

Το Ανώνυμο (2β/ 1974) αποτελεί μια "δεύτερη γραφή" του ποιήματος "Μια Παναγιά"  (2α/1963). Ο Νίκος Γκάτσος μετα από μια  καθοριστική δεκαετία επαναδιαπραγματεύεται βασικά μοτίβα, όπως α) το σκηνικό του παραθαλάσσιου χώρου, όπως διατυπώνεται στον στίχο: "στην ακροθαλασσιά θα κτίσω εκκλησιά..." , β) τη σχέση του με τον Άλλον, όπως αυτή διαφαίνεται στους στίχους " θά   'ρθω με τη δροσιά στην πόρτα σου τα δάκρυα ν' αφήσω"...Αν αυτή την περίοδο (συσχετίζοντάς την  με τον Ελύτη) την ονομάσαμε " περίοδο των Προσανατολισμών", το ποίημα με τον τίτλο "Ανώνυμο, 1974" αποτυπώνει τα μηνύματα που ολοκληρώνουν το " Άξιον Εστί" του Ελύτη (δες " οι ποιητές που ύμνησαν τη θάλασσα", μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται και ο Ελύτης..) Σημειωτέον οτι είναι αξιοπρόσεκτη και       η  ακροθαλασσιά, ο γιαλός καθώς έχει μια εξαγνιστική.δύναμη...που την απεικονίζουν οι λυρικές εικόνες της ολοκλήρωσης των Προσανατολισμών του Ελύτη, αλλά και τα μοτίβα που συγκινούν τον ποιητή, όπως η σχέση με τον άλλον ...

 

3) ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΣΕΙΡΗΝΑΣ 

Με τ' άσπρο μου μαντήλι 

θά σ' αποχαιρετήσω

και για να μού 'ρθεις πίσω

στην εκκλησιά θα μπώ.

Θ' ανάψω το καντήλι

και το κερί θα σβήσω

τα μάτια μου θα κλείσω

και θα σ' ονειρευτώ.

 

Είχα τα δυό σου χείλη   

με τα δικά μου ταίρι

του γυρισμού τ' αστέρι

μην παίρνεις από δώ

 

Σου χάρισα κοχύλι

να το κρατάς στο χέρι

ως τ' άλλο καλοκαίρι

που θα σε ξαναδώ.

 

Γιατί  'σαι λυπημένο

και δέ μιλάς κι εσύ

πουλί ταξιδεμένο

σε μακρινό νησί;

 

4) ΜΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΜΑΡΤΗ

 

Μια Κυριακή του Μάρτη

και μια Σαρακοστή

εσύ 'σουν στο κατάρτι 

κι εγώ στην κουπαστή.

 

Κρατούσαμε το δάκρυ

στα ματοτσίνορα

για μας δεν είχαν άκρη 

της γης τα σύνορα.

 

Μια Κυριακή του Μάρτη 

και μια Σαρακοστή

κρεμάσαμε στο χάρτη

 μια κόκκινη κλωστή.

 

Και δίπλα στο τιμόνι,

όταν γυρίσαμε,

το πρώτο χελιδόνι

καλωσορίσαμε. 

 

Δε σού 'στειλα το μήλο

και σ' έχασα από φίλο

μα μ' ένα πορτοκάλι 

θα σε κερδίσω πάλι.

 

Φίλα με της καρδιάς μου καραβοκύρη

να ξαναπιώ τον ήλιο σ' ένα ποτήρι.

 

Λεξιλόγιο: κουπαστή είναι το χοντρό ξύλο στην κορυφή προστατευτικού κιγκλιδώματος ιδιαίτερα γύρω απ΄ το κατάστρωμα πλοίου.  Γενικότερα είναι το πλάγιο μέρος του πλοίου ανάμεσα στο μπροστινό και στο πίσω μέρος των κουπιών..

 

5) ΗΣΟΥΝ ΠΑΙΔΙ ΣΑΝ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ

 

    Έμπαινες κι έλαμπε το σπίτι

    σαν το τριφύλλι τ' ανοιχτό

    κι είχες το φως του Αποσπερίτη

   στ' άγια σου μάτια φυλαχτό.

 

   Άφηνες πάνω στο τραπέζι 

  γάλα και μέλι και ψωμί

   κι έβλεπα τ' όνειρο να παίζει

  στο πελαγίσιο σου κορμί. 

 

 Κύμα και βότσαλο κι αρμύρα

και καλοκαίρι μου ζεστό

ούτ' ένα δάκρυ σου δεν πήρα 

στην παγωνιά για να λουστώ. 

 

Σ' ευχαριστώ σ' ευχαριστώ

ήσουν παιδί σαν το Χριστό. 

 

Λεξιλόγιο: Αποσπερίτης είναι ο πλανήτης Έσπερος ( η Αφροδίτη) που εμφανίζεται πρώτος το βραδυ και εξαφανίζεται τελευταίος το πρωϊ  ως Αυγερινός.

6) ΤΟ ΑΣΤΕΡΙ ΤΟΥ ΒΟΡΙΆ

 

Τ' αστέρι του βοριά

θα φέρει ξαστεριά

 μα πριν φανεί μέσ' απ' το πέλαγο πανί

θα γίνω κύμα και φωτιά

να σ' αγκαλιάσω ξενιτιά.

Και συ χαμένη μου πατρίδα μακρινή

θα μείνεις χάδι και πληγή

σαν  ξημερώσει σ' άλλη γη.

 

Τώρα πετώ για της ζωής το πανηγύρι

τώρα πετώ για της χαράς μου τη γιορτή.

 

Φεγγάρια μου παλιά

καινούργια μου πουλιά

διώχτε τον ήλιο και τη μέρα απ' το βουνό

για να με δείτε να περνώ

σαν αστραπή στον ουρανό.

 

7) ΤΑ ΛΟΓΙΑ ΠΟΥ ΠΕΡΙΜΕΝΑ:  Ένα τραγούδι για τον Maurice jaubert

Γλυκό ψωμί σου ζύμωνα, 

για να ξεχνάς τις λύπες 

τα λόγια που περίμενα 

ποτέ δε μου τα είπες...

 

Του χωρισμού θ' αρχίσω το τραγούδι 

 σε κάβους ν' ακουστεί και σε νησιά. 

Τι κρίμα που δεν ήσουνα λουλούδι 

τι κρίμα που δεν ήμουνα δροσιά. 

 

Φωτιές ο ήλιος  γύρω μας ανάβει  

και σπέρνει στον αφρό χρυσά φλουριά. 

Τι κρίμα που δεν ήσουνα καράβι 

τι κρίμα που δεν ήμουνα στεριά.                         

Μου φώναξες δε σ' άπλωσα το χέρι

σου φώναξα δεν έβγαλες μιλιά.

Τι κρίμα που δεν ήσουν περιστέρι

τι κρίμα που δεν ήμουνα φωλιά.

 

Γλυκό ψωμί σου ζύμωνα

για να ξεχνάς τις λύπες

τα λόγια που περίμενα

ποτέ δεν μου τα είπες...

 

    8)  ΕΛΕΓΕΙΟ

Στη φωτιά του ματιού σου θα χαμογέλασε κάποτε ο Θεός.

Θά  'κλεισε την καρδιά της η Άνοιξη σα μιας αρχαίας ακρογιαλιάς 

μαργαριτάρι.

Τώρα καθώς κοιμάσαι λαμπερός.

Στους παγωμένους κάμπους που οι αγράμπελες

Γίναν βαλσαμωμένα φτερά μαρμάρινα περιστέρια

Βουβά παιδιά της απαντοχής ---

Ήθελα νά 'ρθεις μια βραδιά σα βουρκωμένο σύννεφο

Άχνη της πέτρας πάχνη της ελιάς

Γιατί στο αγνό σου μέτωπο

Κάποτε θά 'βλεπα κι εγώ 

Το χιόνι των προβάτων και των κρίνων

 Μα πέρασες απ' τη ζωή σαν ένα δάκρυ της θάλασσας

Σα λαμπηδόνα καλοκαιριού και στερνοβρόχι του Μάη   

Κι ας ήσουν μια φορά κι εσύ ένα γεράνιο κύμα της

Ενα πικρό βότσαλό της

Ένα μικρό χελιδόνι της σ' ένα πανέρημο δάσος

Χωρίς καμπάνα τη χαραυγή χωρίς λυχνάρι το απόβραδο

Με τη ζεστή σου καρδιά γυρισμένη στα ξένα

Στα γυρισμένα δόντια της άλλης ακρογιαλιάς

Στα γκρεμισμένα νησιά της αγριοκερασιάς  και της φώκιας.

 

Τη δεκαετία του '40: στο Ελεγείο ήταν έντονη η αμφίρροπη ατμόσφαιρα μιας ανάγκης για αισιοδοξία από τη μια, αλλά και της απαρχής μιας διαρκούς θλίψης,  ως απορροια και αντανάκλαση του τέλους του πολέμου. Η έννοια της "άδικης" θυσίας ενός νέου στον πόλεμο ( διατυπώθηκε η υπόθεση ότι ισως επρόκειτο για τον Σαραντάρη) ήταν το θέμα και στο "Ελεγείο".. Πάρα πολλά τραγούδια που έγραψε ο Νίκος Γκάτσος τα επόμενα χρόνια πηγάζουν από την αιματηρή πενταετία του αλληλοσπαραγμού, του εμφυλίου πολέμου, (1945 -- 1949) που διαδέχθηκε την περίοδο της Κατοχής. Παραπέμπουν εκεί οι στίχοι του "Ελεγείου" ειτε άμεσα είτε έμμεσα. Ποτέ όμως πια με την έννοια μιας δημιουργικής και ψυχικής   ανάτασης που ίσως υπήρξε στην κατοχή ή έστω ελπίδας που ίσως αντανακλούσε  η   Αμοργός

και πάντα από 'δω και πέρα με την αίσθηση της ματαίωσης, του ψεύδους και της απογοήτευσης ενός "ευκολόπιστου και προδομένου λαού". .. 

(Ελήφθη υπ' όψη η ορθογραφία, όπως αυτή έχει διατυπωθεί στο βιβλίο "Αμοργός", έκτη έκδοση, Ικαρος, 1990. Απο το 1990 όμως η ορθογραφία σε κάποια σημεία της έχει αλλάξει, την οποίαν  και  δεν έχω διετηρήσει) 

 

9)      ΑΘΗΝΑ

Μ' άσπρα πουλιά και σύννεφα

τον ουρανό θα ντύσω

και τ' όνομά σου αθάνατο 

στην πέτρα θα κεντήσω.

 

Στο περιβόλι του Μαγιού 

θα μπω για να διαλέξω 

δάφνη, μυρτιά κι αμάραντο 

στεφάνι να σου πλέξω.

 

Αθήνα

χαρά της γης

και της αυγής

μικρό γαλάζιο κρίνο.

Κάποια  βραδιά

στην αμμουδιά

κοχύλι σου θα γίνω

χαρά της γής

και της αυγής

μικρό γαλάζιο κρίνο.

 

Αφήνοντας τις αναμνήσεις να κυριαρχούν στο νου και στην καρδιά μας θαυμάζουμε τον κόσμο της παλιάς Αθήνας.  To  αχνό αντίκρισμα της  μοιάζει με μια γλυκιά λικνιστική μελωδία..  κι  ένα αγνάντεμα στα περασμένα:  Αθήνα,  χαρά της γης και της αυγής, "μικρό γαλάζιο  κρίνο,  πανέμορφη με τις ατέλειωτες γραφικές εικόνες σου, την ατμόσφαιρά και το όνομά σου το  αθάνατο, για χάρη σου ο ποιητής θα γίνει κοχύλι."

 

10) ΜΙΚΡΟ ΜΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙ

 

Μικρό μου αλφαβητάρι

μεγάλο μου σχολειό

ποια νύκτα σ' έχει πάρει 

σε πέλαγο θολό;

Συλλάβιζα κοντά σου

το άλφα και το ρώ

διψούσα κι η ματιά σου 

με πότιζε νερό.

Πού 'ν΄ τα χρόνια πού 'ν' τα χρόνια

                                   τότε πού 'μασταν παιδιά

κυνηγούσαμε φεγγάρια

                                    στου καιρού την αμμουδιά

μα στο μοίρασμα τ' ανέμου

                                    πάνω στην ανηφοριά

πήρε ο ένας τον μαϊστρο

                                    πήρε ο άλλος το βοριά.

Μικρό μου αλφαβητάρι

μεγάλο μου σχολειό

πως γίναμε κουβάρι

στης γης τον αργαλειό;

Συλλάβιζα κοντά σου 

το γιώτα και το μί

πεινούσα κι η μιλιά σου

με χόρταινε ψωμί.

Πού 'ν' τα χρόνια πού 'ν' τα χρόνια

                                τότε πού 'μασταν παιδιά

κυνηγούσαμε φεγγάρια

                                  στου καιρού την αμμουδιά

μά στο μοίρασμα τ' ανέμου

                                   πάνω στην ανηφοριά

πήρε ο ένας το μαϊστρο

                                   πήρε ο άλλος το βοριά.          

 

11)  ΤΟΥ ΚΑΙΡΟΥ ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ

 

Όταν βρήκα θάλασσα και πήγα 

σ' άγνωστα λιμάνια μακρινά

μού 'δωσαν πολλά μα πήρα λίγα

κι έμειναν τα χέρια μου αδειανά.

 

Δρόμοι σιωπηλοί γεμάτοι πάχνη 

σπίτια σαν αγέλαστα παιδιά

και της ερημιάς η μαύρη αράχνη  

άπλωσε ένα δίχτυ στην καρδιά.  

 

Την κρυφή τη μοίρα μας 

πές μου ποιος ορίζει 

του καιρού τα βήματα 

πές μου ποιος τα κυβερνά.

 

Πάρε αυτόν τον τοίχο από μπροστά μου

να περάσει μέσα λίγο φως 

κι έλα κυβερνήτη κι άρχοντά μου 

σαν ξενιτεμένος αδερφός. 

 

Έλα μ' ένα στάχυ άσπρο ρύζι 

δώρο από νυφούλα Παναγιά 

σίγουρο νά σ' έχω μετερίζι 

και στή μπόρα και στην ξαστεριά.

              

    12)  "ΤΣΑΜΙΚΟΣ" 

Στα κακοτράχαλα τα βουνά

με το σουραύλι και το ζουρνά

πάνω στην πέτρα την αγιασμένη

χορεύουν τώρα τρεις αντρειωμένοι--

ο Νικηφόρος κι ο Διγενής

κι ο γιός της Άννας της Κομνηνής.

 

Δική τους είναι μια χούφτα γης

μα εσύ Χριστέ μου τους ευλογείς

για νά γλιτώσουν αυτή τη φλούδα

απ' το τσακάλι και την αρκούδα--

δες πως χορεύει ο Νικηταράς

κι αηδόνι γίνεται ο ταμπουράς. 

 

Από την Ήπειρο στο Μοριά

κι απ' το σκοτάδι στη λευτεριά

το πανηγύρι κρατάει χρόνια

στα μαρμαρένια του χάρου αλώνια--

κριτής κι αφέντης είν' ο Θεός

και δραγουμάνος του ο λαός.

 

Ο "Τσάμικος" είναι απ' τα λίγα ποιήματα -- τραγούδια του Νικου Γκάτσου που προηγήθηκαν οι στίχοι, ενώ το αλληγορικό "Ο Σαμ, ο Τζόννυ κι ο Ιβάν", το οποίο και αναφέρεται στην ιστορική συμφωνία της Γίάλτας, η οποία καθόρισε ως τις μέρες μας τις τύχες όλου του κόσμου, είναι γραμμένο -- αρχικά -- για τις ανάγκες μιας θεατρικής παράστασης της εποχής, αλλά και τα δυο μπορούν να λειτουργήσουν πλήρως αυτονομημένα και να διατηρούν διαχρονικά το μήνυμά τους, κάτι που δηλώνει την τέχνη του δημιουργού τους. Ο Γκάτσος χρησιμοποιεί πολλές λέξεις  και πρόσωπα (ως φορέίς ιδεολογίας) και εικόνες από τη δημοτική παράδοση φτιάχνοντας ένα δημοτικό Τραγούδι. Αν ο "Τσάμικος" στους στίχους του μπορεί να περιλάβει όλη την ελληνική πορεία προς την απελευθέρωση του '21, ο οριακός στίχος του το "πανηγύρι κρατάει χρόνια" οδηγεί τον ποιητή στο επόμενο βήμα, στη διεύρυνση της σεφερικής φιλοσοφίας του "καημού της ρωμιοσύνης"  

Σ' εναν μεγάλο ποιητή υπάρχουν δυο στοιχεία ισοβαρή: το στοιχείο του οράματος  και το στοιχείο της κριτικής του σκέψης. Πρέπει το ένα να μην υπερβαίνει το άλλο.. Πρέπει λοιπόν να δούμε τον ποιητή μέσα από την "Αμοργό"  και αφετέρου ν' ανακαλύψουμε μέσα στα τραγούδια του τη μοναδικότητά του, αφού το τραγούδι είναι ζωντανή έκφραση τέχνης.