2023-03-30 00:00
Η θάλασσα ιστορικά είναι η μοίρα του Ελληνισμού./
Από τη χαραυγή της ιστορίας ως τις ημέρες μας η εθνική μας ζωή, σ' όλες τις εκφάνσεις της, είναι στενά δεμένη με τη θάλασσα. .Σ' αυτήν οφείλουμε την ιστορία μας. Σ' αυτην οφείλουμε την οικονομική και την πολιτιστική μας ανάπτυξη. Και όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί η θάλασσα βρίσκεται πάντοτε στο κέντρο των ελληνικών πεπρωμένων. Πράγματι στη θαλάσσια δύναμη οι Έλληνες θεμελίωσαν το οικοδόμημα του πολιτισμού. Οι γεωγραφικές άλλωστε συνθήκες και η γεωλογική σύσταση της Χώρας συνδυάζουν όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά στοιχεία που οδηγούν τους Έλληνες προς τη θάλασσα, σαν διέξοδο για την επιβίωσή τους πρώτα και, φυσικά, όταν υπάρχουν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την προκοπή και την επιτυχία τους. Στους προϊστορικούς χρόνους, το Αιγαίο -- το ελληνικό Αρχιπέλαγος στάθηκε το λίκνο ενός από τους πρώτους λαμπρούς πολιτισμούς, του Μινωϊκού. Στα παράλια και στα νησιά του Αιγαίου ναυπηγήθηκαν τα πλοία με τα οποία επέβαλε την κυριαρχική παρουσία της στη Μεσόγειο μία απ' τις μεγαλύτερες ναυτιλιακές δυνάμεις του προϊστορικού κόσμου. Και οι χώροι αυτοί ήταν ορμητήρια για τους εξερευνητές ποντοπόρους, όπως μαρτυρεί περί τούτου ο μύθος των Αργοναυτών. Οι ποντοπόροι αυτοί ξεκίνησαν από την Ιολκώ για τη μακρινή τότε Κολχίδα με στόχο το "χρυσόμαλλο δέρας". Ο μύθος αυτός εκφράζει τον πόθο των προϊστορικών κατοίκων της Ελλάδος να γνωρίσουν νέους τόπους κι απ' αυτούς να μεταφέρουν στην πατρίδα τους άγνωστα ως τότε αγαθά. Στην προϊστορική λοιπόν εποχή οι κάτοικοι του ελλαδικού χώρου διείδαν τη σημασία της θάλασσας ως παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης και πολιτισμού και σ' αυτή στήριξαν τη δύναμή τους. Ενώ στους ιστορικούς χρόνους με τη θάλασσα συνδέθηκαν τα κυριότερα επιτεύγματα των Αρχαίων Ελλήνων. Η θαλάσσια δύναμη, το περίφημο " Κράτος της θαλάσσης" συνετέλεσε στην πολιτικη, την οικονομική και την πολιτιστική ανάπτυξη της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Κέντρο δε της θαλάσσιας αυτής δύναμης υπήρξε ο Πειραιάς, που αναδείχθηκε, στην περίοδο της ακμής του, σε "Εμπόριο της Ελλάδος". Για τον Πειραιά στη διαδρομή των αιώνων, ίσχυσε με μαθηματική ακρίβεια ό,τι παρατηρείται στις περισσότερες παραθαλάσσιες πόλεις. Η κατά καιρούς ανάπτυξη του λιμένα του συνδέθηκε πάντοτε με περιόδους ανάλογης ακμής και προόδου της πόλης. Στους 15 περίπου αιώνες, όπου παρήκμασε ο λιμένας, πόλη δεν υπήρξε. Η πορεία της πόλης και του λιμένα εμφανίζεται, στα πλαίσια του πειραϊκού χώρου, κοινή. Το επιβεβαιώνει η αδιάψευστη μαρτυρία της ιστορίας. Στους πρώτους ιστορικούς χρόνους, που το λιμάνι του Πειραιά δεν χρησιμοποιηθηκε από τους Αθηναίους, οι κάτοικοι του τόπου ήταν ελάχιστοι. Παρά τις απόψεις που με κάποια δόση ρομαντισμού υποστήριξαν μερικοί για αξιόλογη ανάπτυξη του Πειραιά στην περίοδο αυτή, δεν υπάρχουν στοιχεία για να τις τεκμηριώσουν. Ο Πειραιάς, πριν αξιοποιηθεί, στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. και αναδειχθεί σε επίνειο της Αθήνας, ήταν -- και έμεινε για αρκετούς αιώνες -- ασήμαντος τόπος. Αντίθετα όταν, μετά τα έργα του Θεμιστοκλή και του Περικλή, διαμορφώθηκε σε υποδειγματικό για την εποχή λιμάνι και συγκέντρωσε το εισαγωγικό και το διαμετακομιστικό εμπόριο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, αναπτύχθηκε παράλληλα και η πόλη, που εγινε το κέντρο της οικονομικής ζωής όχι μόνο της Αθήνας, αλλά και της Ελλάδος ολόκληρης.
Και η ιστορία επαναλαμβάνεται : όταν το λιμάνι καταστράφηκε, στους ρωμαϊκούς χρόνους, η πόλη άρχισε να φθίνει και σιγά σιγά ερημώθηκε, για να παραμείνει έρημη -- "οι μικρές αναλαμπές ζωής" που, κατά διαστήματα, υπήρξαν δεν αναιρούν το γενικό χαρακτηρισμό-- από τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες ως το τέλος της Τουρκοκρατίας. Και μόνο όταν, μετά τη δημιουργία του νεώτερου ελληνικού κράτους και τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Ναύπλιο στην Αθήνα, το 1834, άρχισαν να δημιουργούνται προοπτικές για τη μελλοντική ανάπτυξη του λιμένα του, εκδηλώθηκε ενδιαφερον για τον εποικισμό του Πειραιά από ανθρώπους, που προέρχονταν απ' ολα τα σημεία του ελληνικού χώρου. Οι άνθρωποι αυτοί, που, όπως αποδείχθηκε στην πράξη, διέθεταν και ικανότητες και δυνατότητες, απετέλεσαν ως εκ τούτου το δυναμικό "πυρήνα" του πληθυσμού της νέας πόλης. Με τις υπεράνθρωπες δε προσπάθειες τους μπόρεσε ο Πειραιάς να εξελιχθεί σύντομα και να γίνει, τελικά, το σπουδαιότερο εμποροναυτιλιακό κέντρο της Χώρας. Τα γεγονότα αυτά δεν είναι τυχαία. Ξεκινούν από κάποιες προϋποθέσεις και οφείλονται σε ορισμένους παράγοντες που μένουν αναλλοίωτοι μέσα στους αιώνες. Θα αναφερθώ μόνο σε τέσσερις από αυτούς, στους κυριότερους α) Την επίκαιρη και αναμφίβολα πλεονεκτική γεωγραφική θεση του Πειραιά, τόσο στην αρχαιότητα, όσο και στα νεώτερα χρόνια -- έως τις μέρες μας. Η θέση αυτή ήταν ίσως η σπουδαιότερη στην αρχαιότητα. Το γεγονός ότι στην ελληνιστική εποχή πολύ λίγα γνώριζαν οι Έλληνες και οι άλλοι μεσογειακοί λαοί, εκτός από τους Καρχηδόνιους , για τον Ατλαντικό, ενισχύει την άποψη, ότι η Μεσόγειος ήταν για τους περισσότερους όλος ο τότε γνωστός κόσμος. Η ναυτική εμπειρία και οι γνώσεις τους έφθαναν ως τις Ηράκλειες Στήλες (το σημερινό Γιβραλτάρ) και το πέρασμα του πορθμού αυτού αποτελούσε τολμηρό αλλά και επικίνδυνο εγχείρημα. Μόνο οι Καρχηδόνιοι είχαν κατορθώσει να περάσουν τον πορθμό και να πλεύσουν στον Ατλαντικό, αλλά κάλυπταν με μεγάλη μυστικότητα και τον τρόπο που πραγμάτωναν τον άθλο και τον τόπο, απ' όπου προμηθεύονταν τον κασσίτερο και που, όπως γνωρίζουμε σήμερα, ήταν τα βρεταννικά νησιά Σίλλυ ( Scilly islands): ή Σολλίνγκ. Με ολες αυτές τις προϋποθέσεις δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η καθοριστική επίδραση του φυσικού χώρου και της γεωγραφικής θέσης του Πειραιά στη διαμόρφωση της ιστορικής μοίρας του.
ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ
"Η ιστορία των πόλεων είναι η ιστορία της ανθρωπότητος. Μεσα από τη μορφή που διατηρεί κάθε πόλη, διαβάζεις τις αξίες, την παράδοση, τον πολιτισμό που τη δημιούργησε.. τα κίνητρα των ανθρώπων, τον σεβασμό ή την ασέβεια, το θάρρος ή τον εγωϊσμό αυτών που την κατοίκησαν ή την κατοικούν". Και ο Πειραιάς, ακόμη και με τη σημερινή του μορφή, αποτελεί αντιπροσωπευτικό "παράδειγμα" πόλης που δικαιώνει , στην πράξη, τις εύστοχες αυτές παρατηρήσεις. Γιατί παρά τις "αλλοιώσεις" που έχει υποστεί, διατηρεί κάποια ίχνη απ' το παλιό, το μοναδικό τοπικό του "χρώμα" και την ιδιαιτερότητά του. Και για όσους ζουν και μοχθούν σ' αυτόν και, φυσικά, τον αγαπούν, ο Πειραιάς δεν είναι μόνο η σημερινή πολυθόρυβη πολιτεία, δεν είναι μόνο η μικρή καθημερινή τους πραγματικότητα. Είναι ταυτόχρονα και μνήμη, θά 'λεγα μνήμες πολλές , που σχολιάζουν για την ομορφιά που χάθηκε, για τις αξίες, ηθικές ή πολιτισμικές -- και κάθε πόλη είναι και μια πολιτισμική αξία --- που έλειψαν ή τείνουν να λείψουν από τον τόπο αυτό κι απ' την ζωή μας...
Ας προσεγγίσουμε τις σκέψεις του Θεμιστοκλή, μια απ' τις μεγαλύτερες πολιτικές και στρατηγικές φυσιογνωμίες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και ειδικότερα του αρχαίου κόσμου: Στη διορατικότητα του Θεμιστοκλή δεν οφείλεται μόνο η νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών στη Σαλαμίνα (το 480) με την κοσμοϊστορική ήδη σημασία της, αλλά και η επιλογή του Πειραιά ως " επίνειου" της Αθήνας.. Υπήρξε ο δημιουργός του αρχαίου πειραϊκού λιμένα που έθεσε τις σταθερές βάσεις για την ανάδειξή του στο μεγαλύτερο λιμάνι και οικονομικό κέντρο της εποχής: " ύστερον ... οι τριάκοντα ώοντο (παρατατικός του οίομαι) την μεν κατά θάλατταν αρχήν γένεσιν είναι δημοκρατίας, ολιγαρχία δ' ήττον δυσχεραίνειν τους γεωργούντας... ( " Κατόπιν άρχισε να τειχίζει τον Πειραιά, επειδή κατάλαβε τη φυσική αξία των λιμένων και επειδή ήθελε να εξοικειώσει όλους τους κατοίκους της πόλης προς τη θάλασσα, ακολουθώντας, κατά κάποιο τρόπο, πολιτική αντίθετη προς τους παλαιούς βασιλιάδες της Αθήνας") Ο Θεμιστοκλής δεν προσκόλλησε, όπως λέει ο κωμικός Αριστοφάνης, τον Πειραιά στην πόλη, αλλά εξάρτησε την πόλη απ' τον Πειραιά και τη γη απ' τη θάλασσα. Ετσι ενίσχυσε τη δύναμη του δημοκρατικού κόμματος , συγκριτικά προς το αριστοκρατικό και το όπλισε με θάρρος, αφού αγωνίσθηκε για να περιέλθει η πολιτική δύναμη στους ναύτες, στους κελευστές και στους κυβερνήτες των πλοίων. Γιαυτό και το βήμα της Πνύκας, που είχε στηθεί έτσι, ώστε να βλέπει προς τη θάλασσα, οι τριάκοντα τύραννοι το έστρεψαν αργότερα προς την ξηρά., γιατί είχαν τη γνωμη ότι η μεν θαλασσοκρατορία γεννάει τη δημοκρατία, οι δε γεωργοί ελάχιστα δυσανασχετούν κατά της ολιγαρχίας.
ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ (1864 -- 1936)
Ο κορυφαίος πολιτικός της νεότερης Ελλάδος, εκδήλωσε έμπραχτα το ενδιαφέρον του για το λιμάνι του Πειραιά και ως πρωθυπουργός συνέδεσε το όνομά του με τα δυο αποφασιστικά "βήματα" για την πρόοδο και τον εκσυγχρονισμό του: Τη συγκρότηση και λειτουργία της "Επιτροπείας¨Λιμένος" (1911) και την ίδρυση του "Οργανισμού Λίιμένος Πειραιώς" (1930).
